تاریخ شیعه (پنج قرن نخست)

-مقدمه :

آگاهی از پیدایی و سیر تاریخی زندگی، مبانی و نظام فکری، جغرافیای زیستی، جمعیت، مشکلات، محورهای فعالیت، سبک­زندگی و نقش آفرینی شیعیان در تحولات مهم تاریخی و ظرفیت­های مذهب آنان در تعالی فرهنگ و تمدن­سازی، ازجمله موضوعات و مسائلی هستند که نیاز به یک تحقیق جامع و جدید دارند. به عبارت دیگر، تاریخ شیعه(پیروان) یا تشیع(مذهب) به­دلیل برخورداری از ظرفیت­ها و نقشی آفرینی در رویدادهای مهم تاریخی، یکی از موضوعاتی است که نیاز جدی به بازخوانی دارد.

در بررسی دلایل نیاز به مطالعه تاریخ شیعه می­توان گفت، تکمیل و تقویت آگاهی و فهم ما از گذشته یک مذهب و پیروان آن، عبرت­آموزی و کسب تجربه، از مهمترین دلایلی هستند که ما را بر مرور تاریخ شیعه و این­که چگونه آنان توانسته است، ضمن عبور از بحران­ها، هویت تاریخی پیروان خود را حفظ و حیات آنان را تضمین کنند، واداشته است. ظرفیت سیاسی شیعه در جهان اسلام نیز دلیل مهم دیگری در ضرورت مطالعه تاریخ آنان است؛ زیرا شيعيان، از اقليتی كه در حكومت‌هاى مستبد ديروز سركوب مى‌شدند، امروزه به قدرتى مبدل شده­اند كه داراى يك دولت- ملت شده و نقشى برجسته و مهم در ساختار سیاسی و اجتماعی جهان ايفا مى‌كنند و در كانون بسيارى از بحران‌هاى منطقه‌اى و بين­المللى جاى دارند و در محافل تصمیم­گیری سیاسی، از حضور ديپلماسى آنان در عرصۀ سياست، روابط‍‌ بين­الملل و تحولات جهان سخن مى‌رود.

شیعه، محتوای اسلام را غنا بخشیده و حیات نیرومند و باروری به دین داده است و اگر تشیع نبود، اسلام در قالب­های خشک و بی­روح منجمد می­گردید. بنابراین، تحليل اوج‌گيرى قدرت جوامع شيعى در جهان، مستلزم شناخت ابعاد تأثیرگذاری و تاريخ دور و نزديك اين مذهب و پیروان آن است. پرداختن به شيعه، نه‌تنها براى اسلام‌شناسان يا متخصصان تاريخ اديان، بلكه براى همۀ كسانى كه به مسائل جهان اسلام علاقه‌مندند، اجتناب‌ناپذير است؛ زیرا تشيع، يك مذهب متكى بر امامت الهی است كه بر اهداف والاى تاريخ بشر تأكيد دارد و به­همين جهت از دو جنبه معنوی و سیاسی برخودار است و این امر آن­را به مذهبى انقلابى تبديل کرده است.

برپایه اهمیتی که برای شناخت شیعه بیان گردید، این پژوهش بنا دارد، به بررسی تاریخ شیعه با تأکید بیشتر بر مذهب امامیه در پنج قرن نخست قمری که دوران تاریخی تحولات سیاسی و فراز و فرود کمّیت و کیفیت فعالیت آنان بوده است، بپردازد؛ زیرا در منابع کهن، پراکنده و غیر منسجم به ابعاد زندگی آنان پرداخته شده است. می­توان گفت، قدیمی­ترین اثر، كتاب “اخبار التُرابيين” نوشته ابومخنف(م157ق) بوده که به تاریخ حیات سیاسی- اجتماعی آنان پرداخته است. کتاب کهن دیگر، متعلق به ابن ابی­طی حلبی(م630ق) با عنوان “تاریخ الامامیه“یا تاریخ الشیعه برمی­گردد؛ این اثر نیز بیشتر شرح حال علما و راویان شیعه است. مورخان معاصر اگرچه کتاب­های متعددی درباره تاریخ شیعه تألیف کرده­اند، اما اینان نیز نتوانسته­اند تصویر روشن و جامعی از تمامی ابعاد زندگی آنان ارائه دهند. بیشتر مطالب این آثار به جنبه ارتباط شیعه با اهل­بیت‰ یا تاریخ اهل­بیت‰ مرتبط است. بنابراین، برای رفع کاستی­ها و ضمن آشنا کردن مخاطبان با تاریخ شیعه به­صورت جامع و دقیق، لازم آمد تا متنی با عنوان تاریخ شیعه در پنج قرن نخست هجری به نگارش درآید که ضمن رفع کاستی­ها و دفع شبهات و ابهامات، تصویر روشنی را ارائه دهد. محورهای پژوهش حاضر، ناظر به آشنایی و شناخت مفهوم و نام­های دیگر شیعه، زمان و زمینه­های پیدایی، گونه­های شیعه، اندیشه­های بنیادین، تاریخ، وضعیت و اندیشه سیاسی، وضعیت علمی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنان است. روش کار این پژوهش نیز، مبتنی بر شیوه مطالعات تاریخی با تکیه بر منابع معتبر و کهن تاریخی، کلامی، حدیثی، رجالی و ملل و نحل فریقین و به­صورت توصیفی- تحلیلی است که به مهم­ترین مباحث و رویدادهای تاریخ شیعه می­پردازد. از آن­جا که ضرورت آشنایی مخاطبان با مذهب امامیه از ضرورت دوچندانی برخودار است، بیشتر مطالب اندیشه­ای ناظر به امامیه بوده و در تعیین اخبار به صحت آن­ها مبتنی بر منابع رجال و درایه توجه گردیده است.