سرگذشت عالمان شیعه (الفوائد الرضویه)

-مقدمه

لْفَوائدُ الرّضَویّة فی اَحْوالِ عُلَماء الْمَذْهَبِ الْجَعْفَریّة کتابی به زبان فارسی ـ عربی در مورد سرگذشت علمای شیعه امامیه، تألیف شیخ عباس قمی با تحقیق و مقدمه استاد ناصر باقری بیدهندی منتشر شده است.
محدث قمی در این کتاب دو جلدی که در سال ۱۳۳۳ق در مشهد به اتمام رسانده، نام ۱۲۰۱تن از علمای مشهور شیعه را آورده است. این اثر، نخستین بار در ۱۳۶۷ق به چاپ رسید و پس از آن دارای چاپ‌های متعدد گردید.

ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و شرح‌حال 1201 تن از علمای شیعه به ترتیب حروف الفباست.

گزارش محتوا
کتاب الفوائد الرضویة فی أحوال علماء المذهب الجعفریة، یکی از میراث‌های ماندگار محدث قمی(ره) است که به زبان فارسی در شرح‌حال علما و بزرگان شیعه نوشته شده و برای تشنگان و پویندگان حق و حقیقت سرچشمه‌ای زلال و گواراست. این کتاب و دیگر آثاری که محدث قمی درباره زندگانی علما، شعرا، حکما و صحابه به نام‌های الکنی و الألقاب، هدیة الأحباب فی المعروفین بالکنی و الألقاب و تحفة الأحباب فی تراجم الأصحاب به قلم شیوای خود نوشته است، به دلیل تتبع و استقصای کامل، اتقان و اعتبار مطالب، و حسن ترتیب و تبویب و کثرت اشتمال آنها بر مطالب مفید و تذکرات لازم و سودمند، از زمان تألیف تاکنون چون دری فروزان در آسمان مطبوعات می‌درخشد. به‌واسطه شهرتی که مؤلف و مؤلفات او در میان ارباب فضل و دانش دارد، از تعریف و توصیف بی‌نیاز است[۱]‏.

محقق در ابتدای کتاب، شرح‌حال و آثار شیخ عباس قمی را به تفصیل موردمطالعه قرار داده است. دانشمندان و بزرگان علم و عمل به فراخور شناختی که از این عالم برجسته داشته‌اند، به توصیف وی پرداخته‌اند. کلام شیخ آقابزرگ تهرانی، سید محسن امین، آیت‌الله مرعشی نجفی، علامه امینی و برخی دیگر از بزرگان نیز زینت‌بخش کتاب است[۲]‏.

نویسنده در مقدمه کتاب پس از تواضع و فروتنی که مختص علمای متخلق است، مطالعه احوالات علمای بزرگ را سبب گرایش انسان به اعمال صالح ایشان و صعود به مدارج کمال می‌داند: «و بعد چنین گوید این فقیر بی‌بضاعت و متمسک به ذیل اهل علم و روایت، عباس بن محمدرضا القمی –ختم الله لهما بالحسنی و السعادة: همانا در مطالعه تواریخ علمای اعلام و مراجعه به تراجم فضلای عالی‌مقام، لذت و ابتهاجی روی دهد از برای نفس که تشویق کند انسان را به متابعت آثار ایشان و اقتدای به صالح افعال ایشان، و باعث شود که به اندک زمانی از حضیض جهل به اوج علم و مرتبه نقصان به مدارج کمال صعود نماید»[۳]‏.

سپس سبب نگارش کتاب را این‌گونه توضیح می‌دهد: «این احقر قلیل البضاعة را از عنفوان جوانی و ریعان زندگانی در خاطر فاتر بود که کتابی در رجال –و هم کتابی خالی از حشو و زواید- در احوال علمای اعلام و فقهای فخام بنویسم، تا در چند سال قبل که به اعانت الهی کتاب تحفة الأحباب فی نوادر آثار الأصحاب [را] –که در ترجمه جمله‌ای از مشاهیر از صحابه رسول خدا(ص) و معروفین از اصحاب ائمه هدی(ع) و علمای زمان غیبت صغری بود –نگاشتم و همّ آن را از خاطر خود برداشتم. لکن شواغل روزگار و عوایق دهر غدار و تراکم آلام و محن و تهاجم هموم و فتن مرا مانع بود از آن که این خدمت را به پایان رسانم و احوال علمای اعلام را نگارش دهم و مع‌هذا از وصول به مأمول مأیوس نمی‌شدم و به نیل مسئول، خود را تمنی و تسلی می‌دادم تا در سنه 1332 –که به جهت شدت ابتلا و گرفتاری و کثرت هموم و غموم که بر این داعی روی داد و شرح آن طولانی است- به خاطرم رسید که پناه برم به امام اتقیا و زبده اصفیا و پناه غربا و شهید زهر جفا، حضرت ابوالحسن علی بن موسی‌الرضا(ع)… پس اسباب سفر مهیا کردم و از دار الایمان قم به صوب ارض اقدس توجه نموده و چون به تقبیل آن سده سنیه و عتبه عالیه فایز گشتم چندان مراحم و الطاف و نعمت نامتنهاهی در خود مشاهده کردم که هوس مجاورت آن آستانه مقدسه را نمودم… و بالجمله: چون به برکت مجاورت ارض اقدس، فراغتی در خود دیدم، اسباب اشتغال خود را مهیا ساختم و به نگارش این کتاب مستطاب –که در تراجم علمای امامیه است- پرداختم»[۴]‏.

وی منابع خود در نگارش کتاب را معرفی می‌کند: در اکثر مطالب آن استعانت جستم به کتاب «أمل الآمل» و «خاتمه مستدرک» شیخ خود، ثقة‌الاسلام جناب حاجی میرزا حسین محدث نوری و «تکمله» جناب العالم الماهر آقا سید حسن کاظمی و «سلافة العصر من محاسن أعیان العصر»، تصنیف سید نجیب و جوهر عجیب، صدرالدین سید علیخان شیرازی مدنی و «روضات الجنات» عالم فاضل ماهر جناب آقا سید محمدباقر اصفهانی[۵]‏.

شیخ عباس در ضمن شرح‌حال علما، فراوان حکایت‌های شنیدنی نقل کرده است: «گویند: شخصی خدمت ایشان [ابراهیم بن محمد کرباسی اصفهانی] برای مهمی شهادت داد. آن‌جناب پرسید که پیشه تو چیست؟ عرض کرد: من غسالم. پس شرایط غسل دادن را یک‌یک از او سئوال فرمود. آن مرد بیان کرد. پس آن مرد گفت که، ما بعد از آن که مرده را دفن می‌کنیم یک‌چیزی در زیر گوش او می‌گوییم. فرمود که، آن چیست؟ گفت: می‌گوییم خوشا به سعادت تو که وفات کردی و برای ادای شهادت خدمت حاجی کلباسی نرفتی!»[۶]‏. شرح‌حال ملا صالح مازندرانی شارح اصول کافی نیز که بسیار به قضیه جویبر فقیر از اصحاب صفه از اصحاب رسول خدا(ص) شباهت دارد و در منابع متعددی ذکر شده بسیار آموزنده است![۷]‏.

محقق اثر در ضمن توضیحات، گاه مطالب نویسنده را اصلاح کرده است؛ به‌عنوان‌مثال نویسنده تاریخ وفات محمدباقر موسوی شیرازی را 1240ق ذکر کرده است که محقق اثر جمله «غائب الدر» که 1242ق می‌باشد و بر سنگ قبر او نیز حک شده را تاریخ فوت او دانسته است[۸]‏.

ویژگی‌های تحقیقی کتاب:
سعی در ارائه صحیح‌ترین و کامل‌ترین متن بر مبنای منابع اصلی کتاب؛
تغییر رسم‌الخط قدیمی کتاب و تطبیق با رسم‌الخط جدید؛
نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری در موارد لازم، اضافه کردن کلمه یا کلماتی با علامت [ ] تا خواندن متن بر خواننده آسان‌تر شود؛
یادداشت‌های سید مهدی لاجوردی با نام ایشان بر کتاب افزوده شده است. حواشی مؤلف با لفظ «منه» و حواشی فرزند ایشان تحت عنوان «علی بن المؤلف» ارائه شده است. باقی پانوشت‌ها به قلم محقق اثر است[۹]‏.

وضعیت کتاب
نمایه آیات، روایات، معصومان، اعلام و اشعار در انتهای اثر ذکر شده است.

محقق کتاب منابع شرح‌حال‌ها را در پاورقی، ذیل نام آنان ذکر کرده تا چنانچه پژوهنده‌ای بخواهد آگاهی بیشتری درباره شخص موردنظر خود به‌دست آورد از آنها بهره‌مند گردد.

انگیزه تألیف
محدث قمی می‌نویسدکه از ابتدا قصد داشته تا کتابی رجالی در احوال علما و فقها بنویسد، تا اینکه کتاب تحفة الأحباب فی نوادر آثار الأصحاب را که در معرفی بخشی از مشاهیر از صحابه رسول خدا و اصحاب ائمه هدی و علمای زمان غیبت صغری بود نگاشت و پس از آن برخی مسائل مانع شد تا تکمیل کند. او تأکید می‌کند که در این راه مأیوس نشدم و در سال ۱۳۳۳ق در مشهد به این امر نائل آمدم.[10]

وی درباره نام کتاب هم می‌نویسد که چون در جوار حرم امام رضا و به برکت حضرت ایشان به این توفیق دست یافته، نام آن را «الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة» برگزیده است.[11]

روش تألیف
قمی این اثر را به ترتیب حروف الفبا نگاشته و در آن ۱۲۰۱ نفر از علمای شیعه در قرون مختلف را نام می‌برد. حجم معرفی‌ها یک دست نیست و از یک سطر تا چند صفحه را در بر دارد. او بعضا در لابلای معرفی اشخاص به خاطرات خویش که مرتبط با موضوع باشد هم اشاره می‌کند.[12] کتاب به زبان فارسی و عربی است؛ یعنی یک یا چند پاراگراف فارسی است و به دنبال آن یک یا چند پاراگراف به زبان عربی است.

نویسنده از منابع مختلفی مانند امل الآمل اثر شیخ حر عاملی، خاتمه مستدرک نوشته میرزا حسین نوری، تکملة الامل الآمل تألیف سید حسن صدر، سلافة العصر اثر سید علیخان مدنی و روضات الجنات تألیف سید محمدباقر خوانساری بهره برده است.[13][14]

پانویس
1. ر.ک: یادداشت محقق، ج1، ص7
2. ر.ک: همان، ص13-8
3. ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص15
4. ر.ک: همان، ص19-16
5. ر.ک: همان، ص19
6. ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص33
7. ر.ک: همان، جلد2، ص849-846
8. ر.ک: همان، ص685
9. ر.ک: یادداشت محقق، ج1، ص8-7
10. قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶.
11. قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۰.
12. محدث ربانی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۷۳۶.
13. محدث ربانی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۸.
14. قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۹.

منابع:
قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
کنگره بزرگداشت، محدث ربانی، نور مطاف، قم، ۱۳۸۹ش.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دار الاضواء.
دانشنامه تخصصی کتاب‌شناسی و زندگی‌نامه «ویکی نور» wikinoor.ir
دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت «ویکی شیعه» wikishia.net